* Bài viết của Inrasara về Chế Linh được đưa lên trang nhất báo Thể thao & Văn hóa.

Chế Linh, cùng với dòng nhạc vàng Việt Nam mà anh là một trong những giọng ca tiêu biểu, đang trở lại với công chúng yêu âm nhạc ở Việt Nam trong thời gian những năm gần đây, trên các sàn diễn lớn, sau hàng thập niên bị rẻ rúng. Vì sao giọng ca Chế Linh liên tục có sức thu hút như vậy, bất chấp hoàn cảnh xã hội và con người đã có rất nhiều thay đổi ?

Giọng ca huyền thoại Chế Linh người gốc Chăm đã trở về Việt Nam với những người hâm mộ. Trong chuyến đi xuyên Việt lần này, Chế Linh đã biểu diễn tại nhiều thành phố, Hà Nội, Đà Nẵng, Hải Phòng. Anh mới trở lại Hà Nội lần thứ nhì, và sẽ tới Sài Gòn biểu diễn vào ngày thứ Bảy tới 19/11. Một số trục trặc về khâu tổ chức, khiến buổi biểu diễn thứ hai tại Hà Nội suýt bị hủy bỏ, tuy nhiên cho đến phút chót mọi việc cuối cùng đã diễn ra suôn sẻ, Chế Linh lại lên sàn diễn và hội ngộ với những người hâm mộ anh.

Tuy mới trở lại với các sàn diễn lớn, nhưng thực ra ở Việt Nam, trong suốt nhiều thập niên qua, nhạc Chế Linh đã có mặt khắp chợ, cùng quê, từ các vùng xa xôi hẻo lánh, đến những nơi đài các, phồn hoa. Vì sao giọng ca Chế Linh liên tục có sức thu hút như vậy, bất chấp hoàn cảnh xã hội và con người cũng đã có rất nhiều thay đổi  ?

Để giải đáp cho câu hỏi, Tạp chí Cộng đồng của đài Phát thanh Quốc tế Pháp – RFI tuần này mời thính giả nghe một số nhận xét, bình luận và chia sẻ của nhà thơ Đỗ Trung Quân, nhạc sỹ Amư Nhân, nhà thơ Inrasara (từ Sài Gòn), ông Dũng Taylor Giám Đốc Điều Hành Công Ty D&D Entertainment (từ California – Hoa Kỳ) và chị Trà My, cùng anh Nguyễn Mạnh Thuật từ Hà Nội.

“Chất Sến” chính là cái hay của dòng nhạc này

Dù phổ biến giọng ca Chế Linh là một giọng ca đặc biệt, không phải ai ai cũng có thể thưởng thức được. Từ Sài Gòn, nhà thơ Đỗ Trung Quân, một người thuộc nằm lòng rất nhiều ca khúc của các dòng nhạc trước 1975, vui lòng cho chúng tôi biết các suy nghĩ của anh.

Đỗ Trung Quân : Thưa quý vị, cái đề tài này rộng lắm. Cho phép tôi chỉ nói trong cái hiểu biết hạn hẹp của mình, và vắn tắt thế này. Việc đầu tiên xin được nói ngay là, tôi không phải là khán giả hâm mộ anh Chế Linh đâu, mặc dù anh Chế Linh tôi đã nghe nhiều trước 1975, cùng với nhiều ca sĩ khác của dòng nhạc mà ta gọi là « bình dân » ấy, vì tôi ở Sài Gòn. Bây giờ người ta sử dụng các từ nhạc bolero hay nhạc Sến. Tôi thì gọi là « bình dân », vì nó hầu hết nó mang cái tâm trạng, cái quan niệm, cái suy nghĩ, cái tình cảm,… Trước khi trở thành tiểu thị dân thì Sài Gòn, như anh và quý vị biết, là cái vùng đất để người ta đến nhập cư và định cư, thì, trong tâm trạng nhập cư như vậy, thì dòng nhạc bình dân, theo tôi hiểu, thứ nhất phản ảnh cái nỗi lo âu thân phận trước một cái đô thị lớn, không biết mình có thể sống được không, mình học như thế nào, rồi mình ở trong một cái xóm nghèo, một gác trọ mình thuê, rồi mình yêu một cô gái nào đó trong xóm, …. Nó là tâm trạng của đa phần của người bình dân, trước khi anh thành đạt, anh trở thành trí thức, anh trở thành một thương gia, một doanh nhân, … thì hầu hết ai cũng khởi đầu bằng con đường hết sức gian nan của một người hoàn toàn chưa có tài sản, chưa có sự nghiệp.

RFI : Anh có thể cho thính giả biết, cái nét đặc thù mà anh nói của giọng ca và âm nhạc mà Chế Linh sáng tác được không ?

Đỗ Trung Quân : Ca sĩ Chế Linh là một giọng ca đặc biệt, đặc biệt tới nỗi mà anh có thể được xem là người mở ra cả một trường phái hát giống anh, hát cái kiểu nhả chữ buông hơi, gì đấy,… Tất nhiên, trước 1975, anh được xem là hát quá sướt mướt. Tôi không phê bình nó là xấu hay là tốt, dở hay là hay. Tôi nói, đó là cái điểm độc đáo, đặc biệt của anh Chế Linh mà thôi. (…) Có một điều nữa tôi nói, chỉ có ca sĩ của Sài Gòn cũ mới hát ra được dòng nhạc này. Cái này nó hơi chủ quan một tý. Tôi thấy, ca sĩ Hà Nội bây giờ, có những người tốt nghiệp thanh nhạc, họ rất là vững vàng, có những người xuất thân nhạc viện Hà Nội, họ trở lại tìm hát cái dòng nhạc của Sài Gòn, mà chúng ta gọi là dòng nhạc bolero đó. Thế nhưng, giọng Hà Nội hát chuẩn dòng này quá, thì lại không ra cái chất, mà chúng ta gọi là chất Sến ấy. Bởi vì, Sến thì nó mới thích, nó phải luyến láy, nó phải sướt mướt, nhiều khi phát âm phải kéo chữ, nhả chữ, giống như là nó hơi « nhão » một tý đấy, thì nó mới ra được cái chất nhạc bình dân này.

Tôi cho rằng, những anh như anh Quang Lê, anh Trường Vũ, anh Chế Linh hay một số các anh chị em đã về Việt Nam hát, mà khán giả thích, chỉ là vì, hát ra đúng được cái chất mà người ta gọi là chất Sến ấy. Thành ra, khi tôi nói là hát ra được chất Sến, chính là cái hay của dòng nhạc này, chứ không phải dở đâu. Vì hát nghiêm túc kiểu nhạc viện, thì không bao giờ có thể thành công được dòng nhạc này hết.

Nhạc sỹ Chăm Amư Nhân, người thường xuyên biểu diễn nhạc Chế Linh cho chúng tôi biết một số ấn tượng của ông về giọng ca này :

* Bài phỏng vấn Chế Linh sau live show đầu tiên được đưa lên trang nhất báo Tiền phong chủ nhật.

Amư Nhân : Tôi thấy giọng hát Chế Linh rất là mềm mại, và những bài hát mang tính trữ tình, ca ngợi tình yêu đôi lứa. Thêm vào đó là giọng hát luyến láy mang tính đặc thù riêng của người Chăm. Nếu mà không phải là người Chăm thì cũng khó mà bắt chước được như vậy. (…) Tôi ít nhiều thích một số bài anh Chế Linh hát, như bài « Đôi ngả chia ly », bài « Hận Đồ Bàn », rồi bài « Cho vừa lòng em », … Ở Việt Nam, ngay bây giờ người ta hay gọi là nhạc Sến ấy. Nhưng Sến có cái hay của nó, Sến không có gì là xấu cả. Đôi khi tôi ngồi uống rượu, bạn bè với nhau, tôi thường hát những bài này.

Nhạc Chế Linh và sự lan tỏa của hồn Chăm

Nhà thơ và nhà nghiên cứu văn hóa Chăm Inrasara đã biết đến Chế Linh từ lâu. Những ý nghĩa mà âm nhạc Chế Linh để lại trong ông, cũng thăng trầm như chính cuộc đời ông. Đối với Inrasara, nhạc Chế Linh bắt rễ sâu xa trong nỗi buồn Chăm, một nỗi buồn lan toả không chỉ trong không gian văn hóa Chăm, mà thấm cả vào văn hóa của sắc tộc Việt – sắc tộc đa số.

Inrasara : Tôi xin nói cảm nhận của cá nhân mình. Thưở nhỏ, tôi từng mê Chế Linh. Có thể nói thế. Tôi chép tay và thuộc cả trăm ca khúc của anh, hay ca khúc được lưu truyền qua giọng hát anh. Rồi, một thời gian khá dài, tôi cũng đã chối bỏ anh, như chối bỏ những gì cực đoan. Tôi không thích cực đoan. Ở Chế Linh là chán nản và đau khổ cực đoan, rên rỉ và sướt mướt cũng cực đoan. Ngay cả uốn éo, luyến láy cũng cực đoan nốt. Đó là điều tôi lánh xa. Nhưng mươi năm qua thôi, tôi nghĩ khác. Chính sự cực đoan ấy đã làm nên sự khác lạ, độc đáo trong nghệ thuật.

Tôi xin nhắc qua vài ca khúc tiêu biểu như : « Thói đời », « Mười năm tình cũ » và « Một lần cuối ». Nó đúng chất Chế Linh, rung và luyến, lên cao, dừng, rồi chùng xuống đột ngột, nhưng không bao giờ thiếu mượt mà. Còn « Nụ cười chua cay », thì nó bột phát và đầy ngẫu hứng, rất là Chăm, rất là Chế Linh.

RFI : Ở đây anh nói đến chất Chăm, bên cạnh tính nghệ thuật của Chế Linh nói chung. Vậy, cái chất đó được thể hiện như thế nào ?

Inrasara : Ca dao là những lời thơ dân gian gắn bó chặt chẽ với thơ ca. Có thể nói ca dao Chăm là một phần hữu cơ của tâm hồn dân tộc Chăm. Lịch sử dân tộc Chăm là lịch sử ly tán, mất mát và đau buồn, đó là điều ai cũng thấy. Nên không ai ngạc nhiên, là hầu như không thấy ca khúc vui trong dân ca Chăm. Khúc ca vui, chắc chắn có, nhưng nó diễn ra ở một thời xa xôi nào đó. Các ca dao dân ca mà tôi sưu tầm được in trong cuốn « Văn học Chăm / Khái luận – văn tuyển » thì chỉ còn là các bản sầu ca. Các sầu ca ấy kết hợp với các làn điệu dân ca, khi trầm buồn, khi ai oán, lâm ly, bi thiết, vang lên trong những đêm cô đơn, nó luôn luôn đậm đà trong ta những dư âm không bao giờ dứt. Các bạn cứ nghe « Người ơi, người ở đừng về » hay « Bèo dạt mây trôi » của quan họ Bắc Ninh, mà các nhà nghiên cứu âm nhạc dân tộc cho rằng, chúng mang âm hưởng đặc Chăm, thì sẽ rõ ngay thôi.

Theo tôi, tiếng hát Chế Linh cũng mang âm hưởng đó, cái sự nâng, cái sự rung và cái sự luyến láy, mặc dù nó là tân nhạc, nhưng nó vẫn đậm chất Chăm, nếu chúng ta nghe qua các dân ca Chăm, qua các đài Phát thanh, hoặc trên đài truyền hình, thì chúng ta sẽ nhận nó rất là rõ, nhận ra rõ lắm.

Chế Linh – người kể chuyện, người mang tâm sự

Từ Hoa Kỳ, ông Dũng Taylor Giám Đốc Điều Hành Công Ty D&D Entertainment lý giải cho chúng tôi biết, vì sao nhạc Chế Linh lại hút hồn người đến vậy. Điều chủ yếu theo ông, Chế Linh không chỉ hát, mà ông còn là một người « kể chuyện », chính những tâm tư, tâm sự được truyền đi trong các ca khúc của ông thấm vào người nghe trong những giây phút lắng lại trong dòng đời trôi chảy.

Dũng Taylor : Theo kinh nghiệm của Dũng, nhạc Chế Linh không phải là dòng nhạc vui. Nó mang tâm sự, mang tâm sự thì không thể nào có thể nhảy nhót vui được. Chúng ta tìm đến nó khi chúng ta có cùng tâm sự. Dòng nhạc Chế Linh giống như một người kể truyện. Anh Chế Linh không chỉ hát. Một ca sĩ hát hay, mình có thể khen là người này có giọng hát hay, biết cách hát, hát khéo. Nhưng mà một người ca sĩ, một nghệ sĩ muốn làm tròn vai trò của họ, họ phải trở thành một người kể chuyện, một người đem tới được cái tâm sự, và làm cho khán giả cảm nhận được cái ý nghĩa của bài hát. Anh Chế Linh làm được điều đó. Cái dòng nhạc đó giống như một người kể chuyện ỉ ôi, kể chuyện than tâm, thương tâm với mình. Bình thường là phải như vậy, thì mới đạt được đỉnh cao của dòng nhạc Chế Linh.

Khi mình có tâm sự, mình mới tìm đến dòng nhạc này, và mình càng thấy nó thấm thía, nó hay hơn. Những người nào yêu mến dòng nhạc Chế Linh và tiếng hát, thì đó là điều tất yếu. Họ cần tới nó, tìm tới nó, thì họ cảm thấy nó là viên thuốc rất là hay.

RFI : Dạ, anh có ý tưởng rất là gợi : « viên thuốc ». Tức là giọng ca nó buồn, nhưng nó không ảo não, hoặc truyền đi một tâm hồn kéo con người đi xuống …

Dũng Taylor : Đúng rồi ạ. Anh nhớ là nghệ thuật Việt Nam, những gì khiến mình cười, những gì thanh thản khiến mình dễ quên lắm. Còn những gì nó lấy được nước mắt của người ta nó lưu lại lâu lắm.

Là những lúc mình ngồi ở một quán cà fê, mình uống một ly cà fê, mình hút một điếu thuốc, trong những buổi sương lạnh, mình nhớ tới những chuyện không được vui trong đời sống của mình, như trong tình cảm, xa cách gia đình, ly tán, hay gì đó, … thì bắt đầu nó mới nhập tâm mình. Và khi nó đã nhập tâm mình rồi, thì người Việt Nam mình họ bị một cái điều là, họ luôn mang nó theo, nó là một hành trang. Thì anh Chế Linh, anh ấy trở về, anh ấy nhắc lại cho họ, đã một thời sống chung trong cái dòng nhạc đó.

Nhạc vàng êm dịu, không buồn và lời thì hay

Chị Trà My yêu nhạc Chế Linh, cũng như hầu hết các nhạc phẩm thuộc dòng nhạc vàng, trước 1975, vừa mới sinh con. Mặc dù còn yếu và đang tập trung vào chăm lo cho cháu, chị cũng vui lòng hé mở với chúng tôi những cảm xúc đã gắn chị với người ca sĩ huyền thoại :

Trà My : Sinh em bé, nên không đi nghe được bác Chế Linh hát. Nói chung, được cái là, hai vợ chồng cùng sở thích nên thật là may mắn. Một phần vì lý do đấy, nên cả hai đã cùng nhanh chóng, nhanh chóng quyết định, đây là một nửa của mình.

Thấy mọi người bảo rằng, nhạc vàng vừa Sến, vừa buồn, nhưng cả hai vợ chồng bảo, chẳng thấy buồn gì. Mình chẳng thấy gì buồn ở trong nhạc vàng, mà chỉ thấy lời nhạc rất là hay. Âm nhạc ấy nó khác với các thứ nhạc khác. Đôi khi nó chỉ là lời tâm sự, nhưng nó không giống nhạc bây giờ. Nhạc bây giờ cũng là lời nói, nhưng nghe nó ngang phè phè. Còn lời của nhạc vàng cũng chỉ là lời nói bình thường thôi, nhưng thấy nó khác, nghe nó không chướng tai.

Dạo mang bầu em vẫn cứ nghe, nhưng mà mọi người bảo suốt ngày cho con nghe nhạc vàng, thì nó ủ dột. Nhưng em nghĩ, nó là một thứ nhạc êm dịu mà. Nó lại là thứ nhạc mà mình yêu thích nữa. Cho nên, khi mình vui, mình nghe như thế, mình thỏa mãn sở thích của mình, thì mình nghĩ rằng con cũng vui. Nên, từ khi con trong bụng, em vẫn cho con nghe, hai mẹ con cùng nghe.

Nghe nhạc Chế Linh làm việc thấu suốt hơn

Người cuối cùng chia sẻ với chúng tôi các tâm sự về Chế Linh là anh Nguyễn Mạnh Thuật. Anh Thuật đã có mặt tại cả hai buổi biểu diễn của Chế Linh tại Hà Nội. Âm nhạc của Chế Linh như đã hòa vào cuộc đời anh Thuật, không chỉ là xúc cảm, nhạc Chế Linh giúp anh rất nhiều trong công việc hàng ngày.

Nguyễn Mạnh Thuật : Bài nào tôi cũng thích. Nếu là ca sĩ Chế Linh thể hiện, thì bài nào tôi cũng thích. Cái dòng nhạc này, đối với tôi, nó gắn liền với cuộc sống, nó trải lòng.

Kỷ niệm mà tôi nhớ nhất là có một năm Tết [ở quân đội] không về. Ở nhà có mỗi mẹ già, ba tôi thì mất rồi. Mình bảo là ngày 27 Tết mình về. Mẹ tôi có làm bánh chưng chờ con về. Song cuối cùng, tôi không về được. Đúng lúc giao thừa, tôi nhớ có một anh bạn, anh ấy mở bài hát « Mùa xuân của Mẹ » bằng điện thoại. Nghe mà nó mủi lòng và thật sự là rất xúc động.

Nhiều lúc nghe, tôi thấy mình trầm lại, cái nhạc nó giúp cho mình vừa thư giãn trong lúc căng thẳng, thứ hai là, trong đó có cái gọi là cái định hướng cho mình, khi mình tư vấn [nghề của anh Nguyễn Mạnh Thuật], tự dưng mình có sự đồng cảm. Mình như là người trong cuộc. Đối với những khách hàng mất mát tình cảm hay bị mâu thuẫn, là một fan nghe nhạc, tự dưng như mình đồng cảm, và mình tư vấn, mình giải quyết các thắc mắc, những mất mát của khách hàng, một cách nhập tâm hơn. Mình thấy là mình làm chính xác hơn, thấu suốt hơn.

Nhạc trữ tình, với âm hưởng buồn nổi trội, của giọng ca Chế Linh da diết mà không bi lụy, đau đớn, tiếc nuối nhưng không uất hận, … trong cái chất buồn não nề, thê lương, nghẹn ngào, chan chứa bất hạnh – mà nhiều người gọi là nhạc “sến” ấy, có một cái gì đó kiêu hãnh âm thầm, một khát khao vượt thoát, một sự khoan thứ cao thượng, một sự nâng niu trân trọng tất cả những gì quý giá còn lại, dù là mỏng manh nhất, trong những gì đổ vỡ, những gì thất bại, …

Phải chăng chính những điều đó, khiến cho nhiều người, khi đã được nghe thứ âm nhạc ấy, thấm được thứ âm nhạc ấy, sẽ dịu vết thương lòng, có thêm sức mạnh hòa giải với tự thân, với người khác, có ý chí làm lại những gì không thành, có quyết tâm mà đi tiếp ?